Dünya tarixini araşdırdığımızda, nə qədər güclü olsalar da, xarici dünyaya, digər cəmiyyətlərdəki inkişaflara laqeyd, başqa mədəniyyətlərə maraqsız, içinə qapalı dövlətlərin və təşkilatların zamanla zəifləyib, süqut etdiklərini görürük. İndiki vaxtda bu daha da diqqətə çarpır: Artıq heç bir ölkədə özünə fokuslanaraq, xarici dünyadan qopuq bir şəkildə içinə qapanaraq, öz qabığı içində məhsuldar çalışmaq və işləmək mümkün deyil. Bu, Türkiyə kimi ölkələr üçün xüsusilə keçərlidir.
Qloballaşmış və get-gedə daha da qloballaşan bir dünyada yaşayırıq. İnkişaf etmək və irəli getmək üçün kənar, dəyişik mədəniyyətləri ən yaxşı şəkildə tanımaq, dəyişik dilləri öyrənmək, kənarda olub-bitəni izləmək və özümüzü ona görə tənzimləmək məcburiyyətindəyik.
Şəxsi əsasda da bu etibarlı bir faktdır: İşləri düzgün bir şəkildə idarə etməkdə, yaxşı işlər tapa bilməkdə, işimizdə yüksələ bilməkdə və ya öz işimizi irəli apara bilməkdə xarici dil bilmək, xarici ölkələri və mədəniyyətləri ən yaxşı şəkildə tanıyıb və təqib etmək çox əhəmiyyətli bir faktordur. Təbii olaraq bunu ölkəmizi heç tərk etmədən də bir ölçüdə təmin edə bilərik. Türkiyədə də bizə lazım olan təchizatı verə biləcək çox yaxşı məktəblər vardır və xarici ölkələr ilə əlaqə əvvəlkinə görə çox daha inkişaf etmişdir. Buna baxmayaraq, tək başına ölkədaxili təhsil, istisna vəziyyətlər xaricində xarici fəaliyyətin bizə verəcəyi əlavə ölçünü təmin etməkdə qeyri-kafi qalacaq. Digər tərəfdən, xarici bir ölkədə yaşamağın və oxumağın, xarici bir mədəniyyətə adaptasiya ola bilmək üçün sərf etmək məcburiyyətində qaldığımız səylərin zehni və intellektual inkişafımız baxımından bizə töhfələri tam fərqlidir. Başqa sözlə, gələcəkdə iş həyatında qabağa getməkdə və müvəffəqiyyətli olmaqdakı rolu da böyük olacaq.
O baxımdan məsləhətim, bütün fürsətləri qiymətləndirərək hər cür xarici ilə əlaqə imkanından yararlanmağınızdır. Lakin xaricdə təhsili düşünməniz üçün bəlkə bütün bunlardan daha əhəmiyyətli bir səbəb, Türkiyədə bir çox elm sahəsində araşdırma-inkişaf etdirmə fəaliyyətlərinin, araşdırmaya ayrılan vəsaitlərin, kitabxana və laboratoriya imkanlarının ümumiyyətlə qeyri-kafi olmasıdır. Bir çox universitetdə təhsil və elmi-tədqiqat buna görə ləngiməkdə, xüsusilə magistratura və doktorantura səviyyəsindəki işlər mənfi təsir göstərməkdə, məhdudlaşmaqdadır. Bu əskikliyi hiss edən tələbələr təhsilləri ilə əlaqədar ən yaxşı potensialı ələ keçirmək üçün xarici ölkələrdə oxumaq imkanlarını sonuna qədər təqib etmələri şərtdir.
Xaricdə nə oxumalı?
Əvvəllər Türkiyədə “Qızıl Bilərzik” anlayışı vardı. Yəni, bəzi ixtisas sahələrindən məzun olub diplom alındığında az qala həyat boyu yaxşı iş və yüksək gəlir zəmanəti söz mövzusu idi. İndiki vaxtda iqtisadiyyat və texnologiya o qədər sürətli irəliləyib dəyişməkdədir ki, bu anlayış artıq etibarsız hala gəlmişdir. İnsanın özünü hər baxımdan davamlı inkişaf etdirməsi və yeniləməsi şərtdir. Hərçənd, başda əsas elmlər və mühəndislik ixtisaslarında olmaq üzrə, üstün xüsusiyyətli işçi bu gün də hər yerdə var. Lakin artıq adi bir mühəndis, həkim, vəkil, iqtisadçı, əczaçı və s. olmağa bir ehtiyac və ya tələb qalmamışdır.
Amerikadan nümunə vermək lazım olsa, emalat sektorunun çöküşü və Çin və Hindistan kimi ölkələrə sürüşməsi üzündən bir çox mühəndis və texnik indiki vaxtda işsiz qalmış və ya xidmət sektoruna keçmək məcburiyyətində qalmışdır. Hərçənd, bu keçmişdə də belə idi amma artıq daha çox diqqətə çarpır ki, sözgəlişi “ən yaxşı coğrafiyaçı” və ya “ən yaxşı arxeoloq” olmaq adi bir mühəndis və ya adi bir həkim olmaqdan daha keçərlidir. O baxımdan dəbə uymaq və ya ailənizin təzyiqi nəticəsində əslində çox maraq duymadığınız bir sahədə oxumaq əvəzinə həqiqətən qabiliyyətli olduğunuz, sevdiyiniz və irəli gedə biləcəyiniz bir təhsil sahəsinə yönəlmək sizin üçün daha xeyirli olacaq. Beləcə, həyat boyu sevmədiyiniz bir işdə aşağı maaşla təmin olunmaq yerinə, həqiqətən sevdiyiniz bir peşədə qazanclı və xoşbəxt gələcək qazanmanız mümkün ola bilər.
Təbii sevdiyiniz və qabiliyyətli olduğunuz sahəyə yönəlmək deyərkən realist də olmaq lazımdır. Məsələn, “Fizika oxuyacağam və dünya səviyyəsində bir fizikaçı olacağam, kəşflər edəcəyəm, Nobel qazanacağam” deyə həvəslənə bilərsiniz. Lakin fizika və riyaziyyat qeydləriniz ancaq orta səviyyədədirsə bu xəyalınızın irəlidə reallaşması nə qədər mümkündür? Və ya “Məktəb səhnələrində çox müvəffəqiyyətliyəm, hədəfim aktyor olmaq, filmlərdə oynamaq, zamanı gələndə Oscar qazanmaq; onun üçün bu sahədə təhsil alacağam” deyə bilərsiniz. Amma buna qəti qərar verib işə girişmədən əvvəl, Amerikada və Avropada peşəsini “aktyorluq” olaraq ifadə edən 1000 nəfərdən yalnız ikisinin (yəni ancaq mində iki) professional olaraq (yəni pul qazanaraq) bir filmdə və teatrda rol ala bildiklərini, bunların çoxunun da ancaq ya əlavə aktyor olaraq və ya reklam filmlərində ya da qısa kliplərdə oynaya bildiklərini, həyatlarını ofisiantlıq, kargüzarlıq, sürücülük və s. işləyərək qazana bildiklərini, “ulduz” olmağın təhsildən tam fərqli şərtləri olduğunu ağıldan çıxarmayaq. Qısacası, hədəfləriniz və ümidləriniz vəziyyətinizə uyğun və həqiqi olsun. Nəticədə təməl və texniki elmlərdən və ya iqtisad / müəssisə kimi sahələrdən üstün müvəffəqiyyətlə məzun olanların, gələcəkdə “uyğun” iş tapmaq şansının digər bəzi sahələrin məzunlarına görə daha çox olduğu bəllidir.
Həyatdakı gerçək hədəfiniz müəllim olmaqdırmı?
Seçəcəyiniz işdə ən yüksək səviyyədə məlumatlı bir mütəxəssis olaraq irəliləyə biləcəyinizi, dünya səviyyəsində bir elm insanı ola biləcəyinizə inanırsınızmı? Yenə Amerikadan nümunə vermək lazım olsa, indiki vaxtda bir çox doktorant işçi ümidsizcə təhsillərinə uyğun iş axtarmaqda, yüzlərlə məktəb və araşdırma mərkəzində işə qəbul edilmədikdən sonra dolana bilmək üçün ən sonunda, məsələn, adətən Peşə Məktəbi və hətta Kollec məzunlarının da rahatlıqla edə biləcəkləri işlərlə məşğul olmaqdadırlar. Vəziyyət bəşəri elmlərdə məzun olanlar üçün xüsusilə də pisdir. Əgər hər hansı bir mövzuya çox maraq yoxdursa, təmin edici akademik mövqelər baxımından da önünüz bağlıdırsa, görəsən o mövzuda məzun olmaq sizə nə təmin edəcək? Yekunlaşdırmaq lazım olsa, xarici təhsilə qərar verərkən hədəflərinizi məntiq çərçivəsində təyin etməli, buna bağlı olaraq diqqətli və ağıllı davranmalı, mövzunu və səviyyəni yaxşı təyin etməlisiniz. Əgər bunları doğru edə bilsəniz xarici təhsildən böyük fayda təmin edəcəyiniz şübhəsizdir.
Xaricdə təhsil deyilincə ağla ilk gələn İngilis dili təhsilidir. İndiki vaxtda İngilis dili dünyanın ən məşhur elm, texnologiya, ticarət və təhsil dili halına gəlmişdir. Azlıq çoxluğa tabedir. İngilis dili bilmədən həyatda istədiyiniz yerlərə gəlmə ehtimalı azdır. Burada pik nöqtəsi “çox yaxşı” İngiliscə bilməkdir. Yəni, məsələn, “qırıq-qırıq” danışa bilmək, dərdini az-çox izah edə bilmək və ya lüğət köməyiylə jurnal və ya kitab oxuya bilmək kifayət deyil. Hədəfiniz, təhsilli bir İngilis və ya Amerikalı necə danışır, oxuyur, yazırsa onunla eyni səviyyəni tutmaq olmalıdır.
Yaxşı, ingilis dilini Türkiyədə oxuyaraq öyrənmək mümkün deyil?
İşin doğrusu, Türkiyədə hazırlıq məktəbi olan və İngiliscə təhsil verən o qədər kollec, Anadolu Liseyi və universitet, dərhal hər künc başında İngilis dili kursu verən təhsil mərkəzləri var. Həqiqətən şüurlu, həvəsli, əzmli, çalışqan və qabiliyyətli bir tələbəsinizsə, bu imkanlardan faydalanaraq da yaxşı dərəcədə İngiliscə öyrənə bilərsiniz. Amma istisnaların xaricində “normal” bir tələbəsinizsə, yuxarıda ifadə etdiyim yüksək səviyyəyə çata bilmək üçün ingilis dilini yerində, dərs xaricində praktik işləyərək, gündəlik həyatınızda İngilislərlə-Amerikalılarla yoldaş olaraq öyrənmək şərtdir. Digər tərəfdən, kobud bir dəyərləndirməylə, Amerikadakı və ya İngiltərədəki 1 aylıq kurs Türkiyədəki 3 aylıq kursa əvəzdir. Türkiyədəki kollec, Anadolu Liseyi və İngiliscə təhsil alan universitet məzunlarının ən az yarısının Amerikan və İngilis filmlərini ancaq alt yazıyla izləyə bildiklərini, jurnal və kitab oxumaqda çətinlik çəkdiklərini, danışıqların əhəmiyyətli bir hissəsini anlamadıqlarını, yazarkən gülməli səhvlər etdiklərini, TOEFL və ya IELTS testlərindən keçid balı almadıqlarını , keçə bilənlərin bir çoxunun da ancaq minimal balı ala bildiklərini unutmayaq. Haqqında danışılan tələbələr məsələn Amerikan, İngilis və ya Kanada universitetlərində oxuya biləcək səviyyəyə gələ bilmək üçün o ölkələrdə ayrıca ən az 3 aylıq bir dil məktəbinə getmələri lazımdır.
Onsuz da ən yüksək səviyyədə İngiliscəniz varsa, bunun yanına ikinci bir xarici dil əlavə etmək də sizə iş həyatında böyük fayda təmin edə bilər. Türkiyədə İngiliscənin yanında ənənəvi olaraq alman və fransız dillərinə yönəliş var. İşiniz Almaniya və ya Fransa ilə əlaqədardırsa, bu heç şübhəsiz lazımlıdır. Lakin bunlarla kifayətlənməməli, üfüqünüzü irəliyə dönük olaraq geniş götürməlisiniz. Məsələn Çin, Rus, İspan, Portuqal, Ərəbcə kimi dilləri öyrənmək irəlidə hərhalda daha da əhəmiyyət qazanacaq, bu dillərin danışıldığı ölkələrlə ortaq iş görmə və o ölkə bazarlarına girmə şansını artıracaq.
Hansı ölkə?
Xaricdə təhsil alan Türk tələbələri ənənəvi olaraq Avropaya və Şimali Amerikaya yönəlmişlər. Məsələn, orada yaşayan vətəndaşlarımız, dolayısilə Almaniyanın böyük bir çəkisi var. İngiltərədə də oxuyan kifayət qədər türk vardır. Lakin indiki vaxtda bunlarla kifayətlənməmək və dünyanın başqa istiqamətlərinə də baxmaq irəlidə fayda gətirə bilər. Məsələn,, texnoloji baxımdan dünyanın ən qabaqcıl ölkələrindən biri olan Yaponiyada nə kimi təhsil imkanları tapa bilərsiniz? Artıq istehsal sənayesinin mərkəzi halına gəlmələri baxımından görəsən Çin və Hindistan universitetləri bizə nə verə bilər? Məsələn mühəndislikdə mükəmməl bacarığın və ya MBA oxumaq istəyənlərin, irəlidə Uzaq şərq bazarlarında mütəxəssisləşmək istəyirlərsə, Hong Kongdakı universitetlərə alıcı gözlə baxmaları yaxşı olmazmı?
Almaniyanın xüsusi mövqeyi bir yana qoyulsa, indiki vaxtda xarici təhsilində Türk tələbələri baxımından ən məşhur ölkə Amerika Birləşmiş Dövlətləridir. Xarici tələbələrə qapı açmaq və imkan təmin etmək baxımından Amerika Birləşmiş Dövlətlərinin əsas rolu indiki vaxtda da davam etməkdədir. Bu ölkədə dünyanın hər tərəfindən gələn xarici tələbələrə istiqamətli çox yaxşı bir dəstək sistemi qurulmuşdur və dil məktəbindən həkimliyə qədər çox geniş bir spektrdə ən yaxşı dərəcədə bir təhsil almanız, eyni zamanda gözəl bir tələbə həyatı sürməniz mümkündür.
Hansı məktəblər?
Xaricdə təhsil üçün universitet seçərkən diqqət yetirilməsi lazım olan ən əhəmiyyətli faktor YTŞ uyğunluğu olmasıdır. YTŞ uyğunluğu olmayan bir məktəbə getməniz, oradan məzun olmanız irəlidə sizə heç bir fayda gətirməyəcək. Digər bir faktor da məktəbin sizin obyektiv vəziyyətinizə uyğun olmasıdır.
Ümumiyyətlə Türk tələbələrinin ilk seçimi olması baxımından Amerikan universitetlərinə nəzər salaq. Amerikada universitet oxuya bilmək üçün çox yaxşı İngiliscə bilmək şərtdir. Universitetdə yerli-xarici ayrı-seçkiliyi edilməz; eynilə bir Amerikalı tələbə kimi dərslərə qatılmağınız gözlənilir. Əgər İngilis diliniz zəifsə, əvvəlcə bir dil məktəbinə getməniz lazımdır.
Müraciət edəcəyiniz məktəbləri seçərkən ortalama balınız, yəni akademik müvəffəqiyyət dərəcəniz ən əhəmiyyətli meyardır. Məsələn, Amerikanın məşhur bəzi universitetlərinə giriş çox çətindir. Əgər qeydləriniz ¾(100-də 75dən) aşağıdırsa bunlara giriş ehtimalınız aşağıdır. Amma çox daha aşağı ortalama balı ilə sizi qəbul edəcək daha çox Amerikan universiteti vardır. Bunlar sizə təmin edəcəkləri təhsil, tədris və araşdırma imkanları baxımından o birilərdən geri qalmazlar. Bu səbəbdən sizi qəbul etməyəcəkləri onsuz da müəyyən olan məktəblərə müraciətdə israr edərək vaxt və pul xərcləməkdənsə realist davranmaq xeyrinizədir.
Yenə Amerikada bəzi universitetlər, xüsusilə də özəl universitetlər çox bahalıdır. Pulunuz bunlarda oxumağa kifayət etməyə bilər. Bu vəziyyətdə daha sərfəli olan dövlət universitetlərinə yönəlmək lazımdır.
Amerikada ən hesablı məktəblər “Community College” və ya “Junior College” adı verilən iki illik ali məktəblərdir. Universitetin ilk iki ilində bu məktəbləri müvəffəqiyyətlə tamamladıqdan sonra dörd illik universitetlərin üçüncü siniflərinə keçid edilə bilər. Təbii bu barədə qərar sizin olacaq: Community Collegelərdən məzun olunduğunda önlisans diplomu verildiyindən bunu kafi görüb dərhal iş həyatına atılmaq da mümkündür.
Yaxşı, xaricdə oxuya bilmək üçün nə etməli?
Hər şeydən əvvəl kafi və doğru məlumat əldə etməlisiniz. Məsələn bu anda oxumaqda olduğunuz jurnalda bir çox məktəb haqqında məlumat vardır. Ayrıca təhsil sərgilərinə gedərək iştirakçı məktəblərin nümayəndələri ilə görüşə bilərsiniz. Xarici ölkələrin ölkəmizdəki nümayəndəliklərində, mədəniyyət nazirlərinə müraciət edərək məlumat istəyə bilərsiniz. Milli Təhsil Nazirliyinin Xarici Əlaqələr üzrə Baş İdarəsi də yaxşı bir məlumat qaynağıdır.
Pul mövzusu, yəni xaricdə məktəb və dolanışıq xərclərini qarşılaya biləcək vəziyyətdə olmaq bəlkə ən əhəmiyyətli faktordur. Əgər kifayət qədər pulunuz varsa məsələ yoxdur: Akademik vəziyyətinizə uyğun bir məktəb tapa bilərsiniz. Amma şəxsi pulunuz yoxsa bir yerlərdən təqaüd tapmanız lazımdır. Çox yaxşı İngiliscə bilən və akademik baxımdan ən yüksək səviyyədə müvəffəqiyyətli tələbələr Amerikan universitetlərindən təqaüd almaları mümkündür. Təqaüd imkanı yüksək bakalavr və doktorantura səviyyəsində daha çoxdur.
Nəticədə, əldə etdiyiniz məlumatların işığında və imkanlarınız çərçivəsində özünüz birbaşa məktəblərə müraciət edə bilərsiniz. Ayrıca professional köməyə ehtiyac hiss etsəniz, xaricdə tədris üzrə ixtisaslaşmış bir çox quruluş vardır. Onlardan kömək və ətraflı məlumat ala bilər, öz müraciətlərinizi onların vasitəsilə reallaşdıra bilərsiniz.
